De Rotterdamse openbare kunstwerken-top 10

Iedere stad heeft natuurlijk zijn standbeelden en andere kunstwerken. Maar ik heb wel het gevoel dat de kunstwerken in Rotterdam gemiddeld wat groter zijn dan elders. De stad telt opvallend veel sculpturen die zo groot zijn dat je er doorheen kunt lopen. Er is natuurlijk, in zo’n ruim opgezette naoorlogse binnenstad, ook wel wat meer plek om flink uit te pakken.

Ik vroeg me af wat ik eigenlijk zelf de leukste openbare kunstwerken van Rotterdam vond en ik kwam tot deze lijst van tien. Laat ik beginnen met een disclaimer: ik heb er helemaal geen verstand van. En morgen denk ik misschien weer heel anders over de selectie en de volgorde. Maar vandaag is dit mijn top 10.

10: Het Ding

Kunstenaar: Naum Gabo; jaar: 1957
Locatie: Coolsingel; openbaar vervoer: metro Beurs

Volgens het stedebouwkundig plan had de Bijenkorf hier een vooruitgeschoven bouwdeel richting de Coolsingel moeten hebben, zoals die ook gemaakt zijn ter plaatse van de Aert van Nesstraat en het Stadhuisplein. Marcel Breuer, de architect van het warenhuis, had echter een vierkant gebouw zonder uitstulpingen in zijn hoofd en vroeg de Russische kunstenaar Naum Gabo een grote sculptuur te bedenken voor op de plek. En daar ging bouw- en woningtoezicht mee akkoord.

Het werd een kunstwerk zonder titel. Da’s altijd een beetje een zwaktebod; je kunt er dan op wachten dat de volksmond zelf wel een titel bedenkt. In dit geval werd dat: het Ding.

Het nadeel van zo’n 26 meter hoog kunstwerk is dat het onderhoud niet goedkoop is. Na meer dan een halve eeuw was een grote opknapbeurt dingend nodig maar wie ging dat betalen? Gelukkig zijn de instanties er uit gekomen en werd Het Ding in de winter van 2017/2018 grondig gerestaureerd. Het staat er sindsdien weer fraai bij, in afwachting van de ook broodnodige opknapbeurt van de Coolsingel zelf, die de komende jaren plaats gaat vinden.

9: De Waslijn

Kunstenaar: Auke de Vries; jaar: 1983
Locatie: Noordelijk landhoofd Willemsbrug; openbaar vervoer: metro Blaak

De officiële naam voor dit kunstwerk is het Maasbeeld maar in de praktijk gebruikt iedereen de bijnaam De Waslijn. Ik vermoed dat het een van de zeer weinige kunstwerken op onze planeet is dat niet staat maar hangt. Deze lijn met schijnbaar willekeurige vormen verbindt de nieuwe Willemsbrug, geopend in 1981, met het landhoofd van de oude brug.

Ik kan me vaag een gastcollege van Auke de Vries herinneren uit mijn tijd als Bouwkundestudent aan de TU Delft, waarin hij uitlegde dat krabbeltjes die mensen uit verveling maken tijdens slaapverwekkende vergaderingen een belangrijke inspiratiebron voor hem vormen.

8: Geboortehuis Erasmus

Kunstenaar: Diana de Graaf, Maaike Disco, Reinier de Gooijer; jaar: 2016
Locatie: Grotekerkplein; openbaar vervoer: metro Blaak

Hoewel hij hier slechts als peuter gewoond heeft zijn we in Rotterdam erg trots op Erasmus. Er zijn onder andere een brug, een universiteit, een straat, een apotheek en een hotel naar hem vernoemd. En terecht: iemand die in de vijftiende eeuw al dingen zei als: “Heel de wereld is mijn vaderland” en “Laat iedereen zijn eigen overtuiging eren zonder die van een ander te beledigen”, daar hoef je je niet voor te schamen.

Desiderius Erasmus werd in 1466 geboren in een klein huisje aan een steeg tussen de Hoogstraat en de Laurenskerk. Het pand heeft het daar eeuwenlang uitgehouden maar werd eind negentiende eeuw toch gesloopt. Doordat bij het bombardement in 1940 ook de omgeving grotendeels verwoest werd was het lastig te zeggen waar het huis gestaan heeft. Maar sinds 2016 is de plek gemarkeerd met een cartoonesk pandje bekleed met Delfts blauwe tegeltjes met het portret en teksten van de grote man.

Desiderius zelf kijkt, enkele tientallen meters verderop, vanaf zijn sokkel in het parkje voor de kerk, tevreden toe. Overigens is dat het oudste bronzen beeld van Nederland; dat hebben we dus ook maar mooi binnen de stadsgrenzen.

7: De Brandgrens

Kunstenaar: West 8; jaar: 2010
Locatie: Cool, Oude Noorden, Crooswijk, Kralingen; openbaar vervoer: waterbushalte Erasmusbrug en vandaar 12 kilometer lopen

Dit is verreweg het grootste kunstwerk uit de lijst. En misschien zelfs het grootste kunstwerk ter wereld. De Brandgrens omgeeft het gebied dat verwoest werd tijdens het bombardement op 14 mei 1940 en de brand die daarop volgde. Dat gebied had een oppervlakte van vele vierkante kilometers; de totale lengte van de Brandgrens is twaalf kilometer.

In 2007 en 2008 werd de lijn op 14 mei zichtbaar gemaakt met een groot aantal schijnwerpers. Dat was een indrukwekkend gebeuren en zou wat mij betreft best eens in de vijf jaar of zo herhaald mogen worden. De lampjes die sinds 2010 de Brandgrens markeren zijn wat subtieler. Ze vormen een prachtige aanleiding voor een stadswandeling. Op sommige plaatsen is de overgang tussen oud en nieuw meteen te herkennen; op andere plekken is door naoorlogse sloopdrift de grens volkomen vervaagd. Maar het is hoe dan ook een verrassende manier om met andere ogen naar de stad te kijken.

De lampjes worden overigens door onwetende toeristen wel eens voor het werk van de duivel aangezien. Maar het was dan ook best wel duivels, dat bombardement.

6: De Zandwacht

Kunstenaar: Observatorium; jaar: 2015
Locatie: Tweede Maasvlakte; openbaar vervoer: bushalte Oostvoorne Dorp en daar een fiets huren

De meeste kunstwerken in deze top-10 bevinden zich in de binnenstad van Rotterdam, of op loopafstand daarvan. De Zandwacht niet, die staat, of ligt, zo’n 34 kilometer verderop, aan de voet van een spectaculaire haarspeldbocht op de Tweede Maasvlakte. Maar ook dat is nog grondgebied van de gemeente Rotterdam.

Het betonnen kunstwerk verbeeldt de vorming van duinen door de wind. En ook deze sculptuur is weer behoorlijk flink: 40 bij 20 meter en 12 meter hoog. Je kunt er niet alleen doorheen lopen; je kunt er bijna in verdwalen. Maar in de weidsheid van de Maasvlakte en de Noordzee is die maat zeker op zijn plaats.

5: De Verloren Parel

Kunstenaar: Madeleine Berkhemer; jaar: 2015
Locatie: Het Park; openbaar vervoer: tram 8, halte Euromast/Erasmus MC

Nog zo’n kunstwerk waar je doorheen kunt lopen. Sterker nog, je kunt er overheen klauteren en er zelfs doorheen kruipen. De Verloren Parel is dan ook populair bij kinderen en dat is helemaal niet erg want het parelsnoer is niet alleen bedoeld als kunstwerk maar ook als speelobject.

De met scheepstouw verbonden natuurstenen bollen zijn vanuit bijna het hele park te zien want ze contrasteren goed met het groen van het gras en (in de zomer) de bomen. Ze hebben een soort vanzelfsprekendheid, alsof ze er altijd al gelegen hebben, in plaats van pas een jaar of drie. Alsof een reuzin lang geleden haar ketting verloren is. Wat weer raakvlakken heeft met de legende dat er onder de Euromast een reus begraven ligt.

4: Kabouter Buttplug

Kunstenaar: Paul McCarthy; jaar: 2001
Locatie: Eendrachtsplein; openbaar vervoer: metro Eendrachtsplein

Deze reusachtige bronzen kabouter verdient alleen al een plaatsje in de top-10 vanwege het verhaal dat erover verteld kan worden. Hij heet eigenlijk Santa Claus en het voorwerp dat hij in zijn rechterhand heeft is een kerstboom. Maar toen iemand met een verdorven geest er een seksspeeltje in zag waren de poppen aan het dansen want hoe moet je dat nou aan je kinderen uitleggen? Al zou je er natuurlijk evengoed een raketijsje in kunnen zien.

Plannen om kabouter Claus bij de Doelen of bij de Koopgoot te plaatsen gingen niet door na protesten van omwonenden en winkeliers. Uit wanhoop werd toen besloten het beeld voorlopig maar op de binnenplaats van museum Boymans te zetten.

Maar toen kwam de omslag: de ondernemers van de Oude Binnenweg begonnen een actie om Santa naar het Eendrachtsplein te halen. En daar staat hij al sinds 2008 een groot succes te wezen: het beeld waarmee iedere toerist die de stad bezoekt op de foto moet. Een soort Rotterdamse Manneken Pis, maar dan wel een stuk groter.

3: De Nieuwe Delftse Poort

Kunstenaar: Cor Kraat; jaar: 1995
Locatie: Pompenburg; openbaar vervoer: metro Stadhuis

Deze oranjebruine stalen constructie werd in 1995 onthuld ter gelegenheid van vijftig jaar wederopbouw. In het bouwwerk staan een aantal leeuwen en andere decoraties van de oorspronkelijke poort die tot 1940 op het Hofplein stond.

Op een plaquette wordt gesteld dat die poort bij het bombardement op 14 mei van dat jaar verwoest werd, maar in werkelijkheid was het monument op dat moment al grotendeels afgebroken in verband met een herinrichting van het verkeersplein. Het was de bedoeling hem een eindje verderop weer op te bouwen, maar dat is er nooit van gekomen. Totdat Cor Kraat er in 1995 deze stalen replica van maakte.

De oude poort stond overigens niet precies op deze plek maar aan de andere kant van het Pompenburg, ter hoogte van de (voormalige) Shelltoren.

2: Ode aan Marten Toonder

Kunstenaars: de Artoonisten; jaar: 2002
Locatie: hoek Westblaak/Binnenrotte; openbaar vervoer: metro Blaak

Marten Toonder (1912 – 2005) woonde een groot deel van zijn leven in Ierland, maar hij was toch echt een Rotterdammert: hij werd er geboren en bracht er de eerste decennia van zijn leven door. Reden genoeg om een standbeeld aan hem en zijn werk te wijden. Al dachten ze daar destijds in Den Bommel, waar al een Toonder-monument was, anders over.

Ollie B. Bommel is, vanwege dat conflictje met Den Bommel, de grote afwezige op dit beeld. In plaats daarvan zien we op de barokke natuurstenen bank vier andere bekende inwoners van Rommeldam: burgemeester Dickerdack, markies De Cantecler, professor Sickbock en schilder Terpen Tijn. Helemaal bovenaan op de obelisk staat een vijfde personage: Tom Poes. Het beeld staat op deze plek sinds de  90ste verjaardag van Toonder, afgezien van een aantal jaren dat het, vanwege de herinrichting van de Binnenrotte, elders opgeslagen was.

1: De Verwoeste Stad

Kunstenaar: Ossip Zadkine; jaar: 1953
Locatie: Plein 1940; openbaar vervoer: metro Beurs

Als er één kunstwerk op deze lijst hoort dan is het wel dit oorlogsmonument van Zadkine. Net als de Euromast en de Erasmusbrug staat het beeld symbool voor de hele stad.

Zadkine verbeeldt er de verwoestingen mee die het bombardement van 14 mei 1940 aanrichten en de wanhoop die het veroorzaakte. Ik kan er niet voorbij lopen zonder aan die verschrikkelijke gebeurtenis te denken. Toen het onthuld werd in 1953 stond het op een kale vlakte; het stemt tot tevredenheid dat er intussen weer een stad om het beeld heen verrezen is.

Ik heb trouwens uit betrouwbare bron vernomen dat het graniet van de sokkel eigenlijk bestemd was voor een standbeeld van Hitler. Dat is dan toch wel weer een leuk grapje van de geschiedenis.

De nummer nul

Net als vroeger de Outlaw 41 van Kink FM heeft deze lijst eigenlijk ook een nummer nul. Die staat echter bij het ter perse gaan van dit blog niet in Rotterdam maar in Woerden: het is de gevelsteen van Hendrik van den Einde, het enig overgebleven stukje van de oude Bijenkorf van Dudok.

Op de kaart gezet

En voor wie, na het lezen van deze blogpost, de tien kunstwerken in het echt wil bezoeken, heb ik dit handige kaartje gemaakt.

Over de lijst kan gecorrespondeerd worden, hieronder bij de reacties. Welk kunstwerk had er eigenlijk ook nog in gemoeten en welk werk hoort er absoluut niet in thuis, volgens uw/jouw bescheiden mening? Laat het de wereld weten!

Update 9 november 2020: bonus tracks

In september 2020 werd Rotterdam verrijkt met twee kunstwerken die, alleen al vanwege hun afmetingen, prima in deze lijst passen: een geheel nieuwe sculptuur en de comeback van een oude bekende. Ik ben er alleen nog niet helemaal uit welke plaats in de top-10 passend is voor deze twee en welke kunstwerken er dan uit moeten. Daarom voeg ik ze voorlopig toe als bonus tracks A en B.

A: De Matrassen

Kunstenaar: George Rickey; jaar: 1971
Locatie: Binnenwegplein; openbaar vervoer: metro Beurs

De officiële naam van dit gevaarte is Two Turning Vertical Rectangles en het is van alle op deze pagina besproken kunstwerken de enige die beweegt. De twee rechthoeken bewegen namelijk, onafhankelijk van elkaar, mee met de wind, wat er vooral tijdens stormen spectaculair uitziet. Kinetische kunst, noemen we dat.

Ruim veertig jaar lang draaiden de twee matrassen, zoals ze in de volksmond heetten, onverstoorbaar rond. Maar in 2012 ging er iets mis bij de herinrichting van het plein. Het maaiveld werd bij die renovatie een beetje opgehoogd waardoor de rechthoeken op hun laagste punt nog maar 2.10 meter boven het plein hingen. Dat werd, ook al vanwege het steeds langer worden van de gemiddelde Nederlander, te gevaarlijk gevonden. Het beeld werd weggehaald en van een langer onderstel voorzien. Dat moest blijkbaar drie jaar duren want pas in 2015 kwamen de draaiende rechthoeken terug. En toen knalde er een vrachtwagen tegen aan waardoor het beeld zwaar beschadigd raakte. Dit keer duurde het vijf jaar voordat het terugkwam, keurig hersteld en omringd door paaltjes die een nieuwe ontmoeting met een vrachtwagen moeten voorkomen.

Hopelijk blijven de matrassen voorlopig weer een jaar of veertig ongehinderd hun rondjes draaien. Tweehonderd meter verderop, aan de voorgevel van de Schouwburg, pardon, Theater Rotterdam, locatie Schouwburg, hangt overigens nog een recentelijk gerestaureerd kinetisch kunstwerk van Rickey: de Three Columns.

B: De Grote Pote

Kunstenaar: Ben Zegers; jaar 2020
Locatie: Binnenrotte; openbaar vervoer: metro Blaak

De ontstaansgeschiedenis van Iedereen is dood behalve wij, zoals de 7,5 meter hoge aluminium voeten op de Binnenrotte officieel heten, beslaat bijna dertig jaar. Nadat in 1991 bij de aanleg van de spoortunnel restanten waren gevonden van de oudste sluis in de Rotte, ontstond het idee om deze locatie te markeren met een kunstwerk. Dit is immers de plaats waar Rotterdam ontstaan is. Een kwam een burgerinitiatief en de gemeenteraad nam een motie aan maar het duurde decennia voordat er geld beschikbaar kwam en een kunstenaar werd gekozen. Uiteindelijk werd in september 2020, als sluitstuk van de herinrichting van de Binnenrotte, het kunstwerk onthuld.

Ik snap eerlijk gezegd niets van de officiële titel van het beeld en de relatie met die oude sluis ontgaat me ook. Maar ik wil niet zeuren; kunst moet vooral gewoon mooi moet zijn en aan die voorwaarde is ruimschoots voldaan. De twee voeten zijn tegelijkertijd zowel zwaar en grof als speels en (letterlijk) lichtvoetig. En als de gedachte erachter is dat wij Rotterdammerts te allen tijde moeten proberen er samen iets van te maken, kan ik me daar natuurlijk alleen maar bij aansluiten.