Meer dan twintig jaar lang probeerden Rotterdamse kunstliefhebbers de gevelsteen van Hendrik van den Eijnde, het enige overblijfsel van de oude Bijenkorf van architect W.M Dudok, terug te halen naar de plek waar het kunstwerk hoort: de Coolsingel. En eindelijk is het er, in september 2024, dan toch van gekomen.
Woerden
Reeds in 2002 trok Aad Koster, bestuurslid van Historisch Genootschap Roterodamum, aan de bel: de gevelsteen lag al decennialang te verpieteren op een bedrijventerrein in Woerden. Daar, bij het distributiecentrum van de Bijenkorf, was het kunstwerk in 1973 geplaatst.
De Werkende Mens
Eigenlijk is de term gevelsteen niet helemaal correct, want het kunstwerk was niet in de gevel ingemetseld maar balanceerde op een betonnen balk die uit de hoek van het gebouw stak. Sommigen spreken daarom liever van een beeldengroep dan van een gevelsteen.
De officiële naam van de steen is De Werkende Mens. Aan één kant maakte van den Eijnde een stoet ambachtslieden, aangevoerd door een muzikant met een gitaarachtig instrument. Aan de andere kant van de steen zijn moderne transportmiddelen te zien: vliegtuigen, schepen en treinen. En op de kop staat, in kloeke Art Deco-letters, de naam van het warenhuis.
De Tand des Tijds
Het robuuste kunstwerk was in goede staat voor zijn leeftijd. Hier en daar groeide wat mos en er was een enkele roetveeg die wellicht terug te voeren is op de brand in de meidagen van 1940. Maar ik vind het ook wel mooi als je de tand des tijds kunt aflezen aan een object.
Terug naar Rotterdam
Zou die sculptuur van van den Eijnde niet veel beter tot zijn recht komen op de Coolsingel? Bij voorkeur op de originele locatie, als herinnering aan Dudok’s betreurde monument? Sommige Rotterdammers werden razend enthousiast over dat idee. Anderen zagen vooral beren op de weg: kabels en leidingen, financiering, slappe ondergrond.
Artistiek
En een kenner beweerde dat de steen geen grote artistieke waarde vertegenwoordigt en niet tot het beste werk van de kunstenaar behoort. Tja, het blijft subjectief en het is niet helemaal mijn veld van expertise maar ik vind het gewoon een mooi en stoer ding met een overweldigende jaren 30-uitstraling.
Werelderfgoed
Maar veel belangrijker is natuurlijk de emotionele waarde van het object. Deze gevelsteen is het enige fysieke overblijfsel van de oude Bijenkorf. De meedogenloze sloop in 1960 was een historische vergissing want als dat legendarisch gebouw er nog gestaan had was het, naast Van Nelle, Rotterdams tweede bijdrage aan de Unesco-werelderfgoedlijst geweest. Die bewering durf ik wel aan. Alleen daarom al verdient de steen een plek op de Coolsingel.
Kunstenaars
Lange tijd waren het vooral kunstenaars die de herinnering aan Dudok’s Bijenkorf levend hielden. Collega-fotograaf Jan Sluijter bijvoorbeeld die een omvangrijke collectie foto’s van het gebouw aanlegde of filmmaker Peter Veenendaal die er de prachtige documentaire Stad van Licht over maakte. En ondergetekende niet te vergeten: op de artist impressions die ik maakte is goed te zien waar de gevelsteen zich destijds bevond.
Interview
Op 20 mei 2015 werd ik geïnterviewd over de gevelsteen door het magazine 010NU van Open Rotterdam TV. Ik liet de plek zien, naast de paviljoens met de McDonalds en het VVV, waar de oude Bijenkorf gestaan heeft.
Bart-Joost van Rij van Leefbaar Rotterdam, ook in de uitzending, was niet meteen overtuigd. “We gaan dat ding niet klakkeloos op de Coolsingel neerpletteren.” Hij pleitte ervoor een plekje te zoeken in het toekomstige Forumgebouw, ook wel bekend als de Koopkubus of de Kaas van Koolhaas. Maar dat is er, zoals bekend, nooit gekomen. Althans niet als het iconische gebouw dat destijds werd voorzien. En naast de kassa bij de Primark, dat is niet echt de gedroomde plek voor de steen.
Momentum
Langzaam kreeg het plan voor de repatriëring van de steen steeds meer steun. Locale media als het Algemeen Dagblad en RTV Rijnmond berichtten er met enige regelmaat over. Co Engberts, van de Rotterdamse PvdA-fractie, stelde vragen in de gemeenteraad. En ook de Bijenkorf zelf, eigenaar van de steen, gaf zijn zegen.
Actievoerders
Op 8 februari 2018, werd ik met medestanders Jan Sluijter en Co Engberts geïnterviewd door RTV Rijnmond. Plaats van handeling was, uiteraard, de toenmalige locatie van de gevelsteen in Woerden. We werden meteen tot actievoerders gebombardeerd; nou ja, dat waren we natuurlijk ook.
Algemene stemmen
Op 22 februari 2018 stemde de Rotterdamse gemeenteraad over een motie over de gevelsteen, ingediend door de PvdA-fractie, met steun van Leefbaar Rotterdam, D’66 en de SP. In de motie wordt het college van B&W opgedragen alle medewerking te verlenen aan de herplaatsing van de monumentale steen op de Coolsingel. De motie werd met algemene stemmen aangenomen.
Herinrichting
Op de Coolsingel werd intussen hard gewerkt aan de herinrichting van Rotterdams belangrijkste boulevard, naar een ontwerp van Adriaan Geuze en zijn bureau West 8. Zijn voornaamste ingreep was het terugbrengen van het aantal rijbanen voor auto’s van vier naar twee, die bovendien ten oosten van de trambaan kwamen te liggen. Dat schiep aan de westkant ruimte voor een mooi breed fietspad en een esplanade voor voetgangers. En voor kunstwerken als de gevelsteen, precies op de plek waar het kunstwerk tot 1960 hing.
Definitief
Dat die ruimte ook niet onbegrensd was bleek toen een team van de gemeente, onder leiding van stedebouwkundige Monique Marijnissen, de definitieve locatie ging bepalen. De esplanade staat vol met bomen, lantaarnpalen, fietsnietjes en plantenbakken. Onder de grond lopen de eerdergenoemde kabels en leidingen en laten we ook metrostation Beurs niet vergeten. Verder moet er te allen tijde een noodroute voor hulpdiensten worden vrijgehouden.
Nieuwe plek
Toch leidde die speurtocht naar een mooie plaats. Niet helemaal exact op de oude locatie maar een meter of 35 naar het noorden. Van de maan af gezien is dat verschil niet te merken. En het belangrijkste was dat de steen geplaatst zou worden in dezelfde oriëntatie als destijds: onder een hoek met de huidige Coolsingel. Een stille getuige van het feit dat de stadsplattegrond ingrijpend veranderd is: voor de oorlog boog de Coolsingel hier naar rechts om aan te sluiten op de Schiedamsvest.
Sokkel
Restauratiebedrijf Meesters-In in Ameide maakte een plan voor de restauratie en herplaatsing. Ontwerper Jan Konings bedacht een sokkel waarop de steen optimaal tot zijn recht komt. En ik maakte daar een plaatje van dat op 21 januari 2022 aan de wereld gepresenteerd werd middels de onderstaande uitzending van TV Rijnmond. Daarin vertelt Luuk de Boer van Roterodamum over de crowdfundingsactie die een paar maanden later met goed gevolg werd afgerond.
Restauratie
De steen zelf was intussen vanuit Woerden overgebracht naar een tijdelijke verblijfplaats: de restauratiewerkplaats van Meesters-In. Daar werd het kunstwerk door een team van experts met morteltjes en pigmentjes geprepareerd voor de herplaatsing.
De terugkeer
Begin september 2024 werden de sokkel, de onderbalk, de steen, de dekstenen en de rvs-afwerking geplaatst. Dat was nog een ingewikkelde klus. Het is meer dan een stapeling van losse objecten; je wilt niet dat het kunstwerk, door bijvoorbeeld de trillingen van de tram, langzaam maar zeker van zijn sokkel glijdt. Alle onderdelen moeten daarom niet alleen perfect waterpas staan maar zijn voor de zekerheid ook goed aan elkaar vastgemaakt. Enfin, dat konden we wel aan de professionals van Meesters In overlaten.
Straatbeeld
De officiële onthulling vond plaats op Open Monumentendag, 14 september, een van de laatste officiële daden van Ahmed Aboutaleb als burgemeester. En intussen is het kunstwerk als vanzelfsprekend opgenomen in het straatbeeld. Soms staat er iemand bewonderend naar te kijken, vaak ook wordt de sokkel gebruikt als zitelement door mensen die op de tram staan te wachten. En dat is helemaal prima.
Ik heb de foto’s, gemaakt tijdens de werkzaamheden en de onthulling, achter elkaar gezet in dit filmpje:
Overigens ben ik van mening dat Dudoks Bijenkorf in zijn geheel herbouwd moet worden. Maar dat kan altijd nog.
Bekijk voor meer kunst in de openbare ruimte de Rotterdamse openbare kunstwerken-top 10.
Het terugplaatsen van historische kunstwerken juichen we natuurlijk allemaal toe.
Wat ik wel weer jammer vind is dat het kunstwerk wordt gerestaureerd, waarom mag het er niet oud en beschadigd uitzien? Er is een ongelofelijke ravage en chaos met de nodige schade tot gevolg overheen gegaan.
Dit geldt ook voor de rest van Rotterdam, van de ontzagwekkende ravage en ellende tijdens de tweede wereldoorlog is vrijwel nergens meer een spoor te bekennen, enkele kogelgaten in het stadhuis en daarmee basta. Alles weer netjes schoongemaakt en opgepoetst alsof er niets gebeurd is.
We kunnen onze nakomelingen vrijwel niets tastbaars meer laten beleven over deze gebeurtenissen behalve een opgepoetste brandgrens. Het lijkt wel of we ons als Rotterdammer er voor schamen voor wat de stad overkomen is.
Indruk maken op onze nakomelingen (en het daarmee levend houden van de gebeurtenissen) lukt alleen als er tastbaar bewijs van het gebeuren is. De Bijenkorf gevelsteen had een mooie gelegenheid geweest om een klein beetje de ellende en ravage uit die dagen te kunnen beleven. Laten we hopen dat hij niet te mooi is opgepoetst, anders is het gewoon een kunstwerk.
Daar zijn natuurlijk verschillende opvattingen over mogelijk. Het is echter niet zo dat de gevelsteen veel sporen vertoont van het bombardement. Er zijn wat donkere vlekken die misschien veroorzaakt zijn door de brand na het bombardement, maar die kunnen even goed een andere oorzaak hebben. De steen bevond zich aan de noordkant van de Bijenkorf, het gedeelte dat weliswaar beschadigd is op 14 mei 1940, maar dat vrij snel weer opgelapt kon worden.
Het is dus vooral de tand des tijds die wat vlekken en kleine beschadigingen heeft veroorzaakt. Normaals, je kunt er verschillend over denken, maar ik vind het niet meer dan normaal dat dat hersteld en schoongemaakt wordt.