Rotterdam dubbelop: twee steden vergeleken

Wie een plattegrond van Rotterdam van voor 1940 bestudeerd raakt in verwarring. Rotterdammers van nu zouden de grootste moeite hebben de weg te vinden in die vooroorlogse stad. Niet alleen de gebouwen zijn veranderd, ook het stratenplan is volledig overhoop gegooid.

Eigenlijk is er sprake van twee verschillende steden. Die twee steden delen dezelfde locatie maar zijn van elkaar gescheiden door de tijd. Met als belangrijke breekpunt de dag van het bombardement: 14 mei 1940. Natuurlijk zijn ook andere steden enorm veranderd sinds, pakweg, de jaren dertig. Maar nergens zijn de verschillen zo dramatisch als in Rotterdam.

De verwoesting van de plattegrond

Bij het bombardement en de brand die erop volgde werden niet alleen heel veel gebouwen verwoest. De ramp was ook aanleiding om het stratenpatroon van de stad volledig overhoop te gooien. In het Basisplan voor de Wederopbouw waren nog slechts een paar historische lijnen herkenbaar: Coolsingel, Binnenrotte, Goudsesingel. En ook op dat wederopbouwplan kwamen in de loop der jaren talloze aanpassingen. Een Rotterdammer die vanuit 1939 plotseling in onze tijd terecht zou komen zou er geen chocola van kunnen maken.

Tot mijn verbazing kon ik nergens een kaart vinden waarop deze twee stadsplattegronden te vergelijken zijn. En daarom heb ik die kaart zelf maar gemaakt. hier is-ie: de Dubbelplattegrond van Rotterdam:

De stad als campus

Op deze kaart is goed te zien dat de nieuwe stad zoveel ruimer is opgezet dan het vooroorlogse Rotterdam. Dat was natuurlijk ook de bedoeling van het wederopbouwplan. Maar je zou toch willen dat die extra ruimte wat minder stenig zou zijn. Het hele centrum zou één groot park kunnen zijn, of op zijn minst een soort campus: verspreide gebouwen tussen het groen. Gelukkig gaat het de laatste jaren langzaam de goede kant op.

Gedempte havens, verdronken land

Interessant is ook de verandering van de waterlopen in de stad. Na het bombardement werden de Schie (1), een stukje Rotte (2), de Nieuwe Haven (3), de Blaak (4), de Schiedamse Vest (5) en de Kolk (6) gedempt met puin. Eeuwig zonde, maar er kwam ook water bij: de zijhavens van de Leuvehaven (7), het Stokviswater, evenwijdig aan de Meent (8) en het water in het Heliport-kabouterdorp (9). Jammer alleen dat Rotterdam zijn oevers niet altijd optimaal gebruikt. Op de potentieel mooiste plekken bevinden zich opvallend vaak expeditiehoven of afzichtelijke jarenzeventigblokken.

De verschuiving van het Hofplein

Als we inzoomen op de omgeving van het Hofplein zien we hoe dramatisch de verschillen zijn. Het plein is een flink stuk naar het westen verschoven. Waar nu de fontein is lag vroeger een huizenblok aan het eind van de Diergaardelaan. En de (voormalige) Shell-toren blijkt eigenlijk midden in de Schie te staan. Slechts enkele vooroorlogse gebouwen zijn er nog steeds: het stadhuis (1), het oude Luxortheater (4), het politiebureau (6) en een gebouwtje aan de Goudsesingel (15); aanhechtingspunten tussen de oude en de nieuwe stad.

De knik in de Hoogstraat

Ook in het oostelijk deel van de oude stadsdriehoek zijn de verschillen spectaculair. Ik dacht altijd dat in elk geval de Hoogstraat (iets boven het midden van het kaartje hieronder) nog op zijn oude plek lag. Maar die straat maakt tegenwoordig ter hoogte van de bibliotheek een subtiel knikje, waardoor er in dit gebied geen enkele rooilijn hetzelfde gebleven is. Ook het Oostplein, (rechtsboven) is trouwens een heel stuk naar het westen opgeschoven. Ten hemel schreiend is natuurlijk het verdwijnen van de Nieuwe Haven, in de onderste helft van het beeld. Op de plaats van deze gracht met Delfshavense allure loopt nu een onooglijk woonstraatje met jaren tachtig-architectuur. Dat nog steeds Nieuwe Haven heet, dat dan weer wel.

De dam

Laten we ook even inzoomen op het kruispunt van de Hoogstraat en de Binnenrotte, de plek waar ooit de dam gelegd werd waar Rotterdam zijn naam aan dankt. We zien hier in de buurt vier nog bestaande gebouwen als herkenningspunten: de Laurenskerk (13), de Willem de Kooning-academie (14), het Witte Huis met de Wijnhavenpanden (15) en de voormalige Gemeentebibliotheek, tegenwoordig het Erasmus University College(17).

Verder is er weinig hetzelfde gebleven. De Blaak, nu een drukke verkeersweg, was in 1939 gedeeltelijk water, gedeeltelijk Beursplein. Op de plek van station Blaak liep nog een watertje: de Kolk. Dwars door wat nu de bibliotheek is liep een straat genaamd de Middensteiger. En de Nieuwstraat, destijds een smal steegje, liep dwars door de Markthal.

Opvallend is dat de Binnenrotte tegenwoordig meer dan twee keer zo breed is als voor de oorlog. Hier liep ooit het Luchtspoor, dat aan de markt eronder een bijna Parijse allure gaf. Het viaduct werd gesloopt na voltooiing van de spoortunnel in 1993.

Recycling van straatnamen

Het is grappig om te zien wat er gebeurd is met de straatnamen van de plattegrond van Rotterdam van voor 1940. Veel oude straatnamen worden nog steeds gebruikt worden maar vaak voor een de straat die hooguit in de buurt ligt van zijn vooroorlogse naamgenoot. De Kruisstraat, de Kipstraat en de Zandstraat liepen vroeger zelfs min of meer loodrecht op hun huidige richting. Sommige namen werden in een heel andere gedaante wedergeboren: de naam Weena, nu een van de belangrijkse verkeersaders, was tot 1940 terug te vinden in een paar straatjes en een pleintje ten noorden van het Hofplein. Dat de naam Slagveld na de oorlog niet terugkwam, daar kan ik me iets bij voorstellen. Maar voor de Boerensteiger en de Kaasmarkt zou toch een plaatsje te vinden moeten zijn.

Rotterdams goud

Ik vind het jammer dat de oude stad zo slecht zichtbaar is in het nieuwe Rotterdam. Volgens mij is het feit dat er onder het huidige centrum een totaal andere stad verborgen ligt een unique selling point, zoals we dat in goed Nederlands zeggen. Rotterdam heeft goud in handen. Het moet mogelijk zijn meer te doen met de recente geschiedenis. Dat kan door een aantal oude gebouwen te herbouwen (inderdaad, de Bijenkorf en Molen de Noord) of in elk geval de overgebleven elementen van die bouwwerken terug te plaatsen (inderdaad, de gevelsteen). Of door op sommige plaatsen het vooroorlogse water terug te brengen (de Schiedamsevest misschien?) Maar het kan ook op subtielere manieren, bijvoorbeeld door de vorm van de oude bouwblokken te laten zien in de bestrating, de beplanting of de verlichting. Of desnoods door informatieborden of herdenkingstegels: “Hier was vroeger het Boschje”.